Biologiya

Otlarla müalicə

Dünyanın bir çox ölkələrində xüsusi ilə Çində və Hindistanda müalicə üçün dərmanlar əsasən bitkilərdən hazırlanır. İnsanlar 100000 ildən çoxdur bitkilərlə müalicə olunurlar. Hələ eramızdan 3000 il əvvəl çinlilərə 350-dən çox müalicə bitkisi məlum idi. Hazırda Çində 5000-ə yaxın, Hindistanda, Cənub-Şərqi Asiyada 8000-dən çox dərman bitkisi istifadə olunur.

Söyüd-Aspirin

Çox əvvəl insanlar ağrılarını azaltmaq üçün söyüd qabıqlarını çeynəyirlərmiş. Sonralar söyüdün qabığından və otlardan indiki aspirinin əsasını təşkil edən dərman hazırladılar. Bu qarışığa topulqa deyirdilər, topulqa latınca "spire" deməkdir. Bundan da aspirin sözü yaranıb. 

Bambuk

Bambuk-ən faydalı, vəhşi halda bitən bitkidir. Ondan kağız alınır, ev tikilir, mebel, qəlyan, boru, fırça və bir çox başqa bəzək əşyaları düzəldilir. Bəzi bambuk növləri qida kimi istifadə olnur.

Qızdırmanın dərmanı

Cənubi Amerikanın And dağlarında biən kinə ağacından alınan kinə, qızdırma xəstəliyinin profilaktikasında və müalicəsində əsas vasitədir. Kinə tapılana qədər hər il qızdırmadan 2 milyon adam ölürdü. 

Baş ağrısı dərmanı

Qız piretrumunun aşındırıcı şirəsi var və o, qızçiçəyi fəsiləsinə aiddir. Qədimdən onun vasitəsilə baş ağrısını və isitmə xəsəliklərini müalicə edirdilər.

Ballıca

Ballıcanın tünd qırmızı və ya fırfır rəngli gülləri, çil-çil yarpaqları var. Astma xəstəliyinin müalicəsində ondan isifadə olunur. 

Koka və kola

Bütün dünyada məşhur olan köpüklü içki Cənubi Amerikada bitən koka və kola bitkilərinin şirəsindən hazırlanır. Kolanın toxumları kofeinlə zəngin olduğu üçün tənzimləyici vasitəsidir. Kokadan güclü ağrıkəsici dərman alınır və ondan stomatologiyada istifadə olunur. 

Xanımotu

Xanımotunun parlaq, çox zəhərli şirəsi var. Bununla belə ondan "atropin" dərmanının hazırlanmasında istifadə olunur. Tibbi müayinə zamanı atropin göz bəbəklərini genişləndirir.

Nəhəng dinozavrlar

Nə vaxtsa Yer kürəsində yaşamış heyvanların ən nəhəngi dinozavrlar olmuşdur. Onlar quruda yaşamışlar. Ən nəhəngi isə bitkiyeyən zauropodlardır. Zauropodların bir neçə növü mövcud olsa da hamısının oxşar cizgiləri: nəhəng gövdələri, uzun boyunları və quyruqları, balaca başları olmuşdur. Onların bəzilərinin boyu dördmərtəbəli ev hündürlüyündə olub. 

     Zauropod      

                     

Braxiozavr

  Apatozavr

Ən ağır dinozavr

Superzavrların və ultrazavrların aşkar olunmuş sümükləri belə güman etməyə imkan verir ki, onların hər ikisi braxiozavrlardan da nəhəng və ağır olmuşlar. Çempion ultrazavrın uzunluğu 30 metr, hündürlüyü 12 metr, çəkisi 130 ton olub. Bu, 20 filin çəkisinə bərabərdir.

                                    

        Superzavr

Ultrazavr

Ən iri yırtıcı

Tirannozavr ən iri yırtıcı dinozavrlardan olub. Onun uzunluğu 15 metrə qədər, boyu 5 metrə qədər çatıb. Təkcə başı 1 metrdən çox olub. Belə dinozavrlar ağzını geniş açıb adamı diri-diri uda bilərmiş. 

Ən kiçik dinozavrlar

Ən kiçik və ilk dinozavrlardan biri yırtıcı saltop olmuşdur. Onun gövdəsi iri toyuqlarda olduğu kimi 60 sm uzunluğunda idi. Saltop çox cəld idi və qaçağan kərtənkələləri, uçan həşəratları asanlıqla tuturdu. 1984-cü ildə Avstraliyada bitkiyeyən balaca leallinozavrın daşlaşmış cəsədi tapılmışdır. Uzunluğu 2 metr olan bu dinozavr saltopa oxşayırdı. 

Leysan meşəsinin bitkiləri

Dünyada ən böyük Leysan meşələri (cəngəlliklər) Amazonka çayının hövzələrində və And dağlarının ətəklərindədir. Əsas cəngəllik rayonları - Cənubi və Mərkəzi Amerika, Qərbi və Mərkəzi Afrika, Cənub-Şərqi Asiya və Avstraliyada Kvinslenddir.

Liana

Liana ağacların gövdələrinə sarmaşaraq budaqlarıdan yelləncək ipi kimi sallanır. Meymunlar və sincablar liananın vasitəsi ilə ağacdan-ağaca, budaqdan-budağa asanlıqla tullanırlar.

Ən hündürboylu ağaclar

Meşədə şatr (çadırağacı) ağacının hündürlüyü 30 metrə yaxın olur. Bəzən onların başının üstündə hündürlüyü 50 metr və daha uca nəhənglər yüksəlir. 

Yağışyığan yarpaqlar

İsti və rütubətli cəngəlliklərdə daim yağış yağır. İl ərzində düşən yağıntının miqdarı 2000 mm-dir. Bir çox ağaclar yağış suyunu yerə düşməmiş yığıb saxlamağı öyrənmişlər. Bromeliad ağacının yarpaqları fincana oxşayır. Onlar yağışı "tutub" uzun müddət saxlayırlar.

Üzən bitkilər

Cəngəlliklərdə çaylarda, göllərdə bitən bitkilər toxumalarında olan havanın hesabına suda üzür. Məsələn, zanbağın yastı hamar, su üzərinə sarılmış yarpaqları var. Sularda "islanmayan", mumabənzər yarpaqlara, qıraqdan yuxarı qatlanmış yarpaqlara da rast gəlmək olur. Belə yarpaqların kütləsi o qədər yüngüldür ki, suyun sıxlığı onları üzən vəziyyətdə saxlamağa gücü çatır. Su qiasinti yarpaqlarının hüceyrəsi üzgəc kimi hava ilə doludur. Məlumdur ki, su bitkilərinin əsas hissəsi suyun altında olur. Lakin onların çiçəkləri mütləq suyun üstünə çıxır. Onlar əsasən həşəratlar və külək vasitəsi ilə tozlanırlar. Suda  islanmayan bitki çiçəklərinin tozları axıb digər bitkiləri də tozlandırır.

Papirus

Papirus-çayların və göllərin qırağında bitən hündürboylu qamışdır. Hələ eramızdan 3000 il əvvəl qədim misirlilər ondan kağız istehsal edirdilər. Hazırda bu bitkiyə nadir hallarda rast gəlmək olur.

Bizim üçün ən vacib bitkilər

İnsanların yemək üçün istifadə etdikləri 12000 bitki məlumdur. Onlardan 150-si kənd təsərrüfatı bitkisidir, yəni onlar süni yetişdirilir. Ən vacibləri ot bitkiləri-dənli bitkilərdir: buğda, çəltik, qarğıdalı, arpa, darı, çovdar, yulaf, kalış. Onlar bütün dünyada insanların yem normasına daxildir. Kökü-meyvəli bitkilər də geniş yayılıb. Mülayim iqlim zonasında kartof, tropiklərdə şirin kartof, batat, maniok yetişdirilir. Bu bitkilər karbohidratlarla, paxlalı bitkilər isə proteinlə zəngindir. Paxlalı bitkilər: noxud, lobya, soya, paxla, mərcimək, yerfındığı.

Şirin ağacı

Şəkər ağcaqayının şirəsini şərbət düzəltmək üçün yığırlar. Onu əsasən Kanadanın Kvebek əyalətində istehsal edirlər.

Şəkər bitkiləri

Şəkərin əsas mənbəyi şəkər qamışının gövdəsidir. Bu hündürboylu bitki tropik ölkələrdə yetişir. Mülayim iqlimli zonalarda (əsasən Avropada) şəkər çuğunduru becərilir. 

Kartofun vətəni

Çoxlu miqdarda kartof növlərinin hamısının kökü vəhşi kartofdur. Onun vətəni isə Cənubi Amerikada And dağlarıdır. Hindu qəbilələri ondan ərzaq kimi istifadə edir.

Yağ bitkiləri

Bir çox bitkilərin toxumları yağla zəngindir. Zeytundan, günəbaxandan, qarğıdalıdan, soyadan, yerfındığından, papsdan, küncütdən, Afrika yağ palmasından qida yağları alınır.

Kakao ağacı

Bu nadir ağac Cənubi Amerikada, Şərqi Andlarda bitir. Qabıq adlanan kakao meyvəsi budaqların yan tərəflərində əmələ gəlir. Hər qabıqda 20-30 kakao dəni olur. Dəni yığır, fermentləyir, qovurur və üyüdürlər, sonra ondan şokolad düzəldirlər. Hazırda kakao əsasən Qərbi Afrikada və Karib dənizi hövzəsinin ölkələrində yetişir. 

Yeyilən bitkilər

Mülayim iqlimli ölkələrdə alma, armud, üzüm,gavalı, qırmızı və qara qarağat, çiyələk, moruq, böyürtkən, krıjovnik, isti ölkələrdə sitrus meyvələri: limon, qreypfrut, portağal, narıngi, həmçinin ananas, yemiş, xurma, əncir, manqo, papaya, quava və s. meyvələr yeməlidir. Bir sıra bitkilərin meyvələri tərəvəz kimi istifadə olunur: pomidor, bibər, avokado. Meyvələr çox faydalıdır, protein və vitaminlərlə yanaşı onların tərkibində enerji mənbəyi olan təbii şəkər var.

Kofe bitkisi

Kofe meyvələri böyük kolların üstündə yetişir. Yetişmiş meyvə qurudulur, ləpələnir və kofe dəni əldə edilir.

Süd ağacı

Amazonkada bitən inək, yaxud süd ağacı-topik əncirdir. Südəoxşar şirəsi olduğundan (lateks) bu meyvənin ağacını inək, yaxud süd ağacı adlandırmışlar.

Buğdanın vətəni

Buğda-ən qədim əkinçilik bitkilərindən biridir. Onu hələ 6000 il əvvəl Mesopotamiyada (müasir İraqın ərazisi)Dəclə və Fərat çaylarınınn arasında əkirdilər. Yaxın Şərq arpa, yulaf, çovdar, noxud, soğan, alma, armud, mərcimək, əncir kimi bitkilərin köhnə vətənidir.

Çörək ağacı

Çörək ağacı Polineaziya mənşəlidir. Onun hündürlüyü 20 metrə, meyvəsinin diametri 30 santimetrə çatır. Yemək üçün onu tərəvəz kimi hazırlayırlar. Buna qohum olan, Hindistanda və Malaziyada bitən ağacın meyvəsi daha nəhəng-uzunluğu 90 sm, çəkisi 30 kq-a qədər olur.

Heyvan və böcəkləri yeyən bitki

Filippinli elm adamları böyüb bir bitkinin siçanları bütöv olaraq yediyini kəşf etdilər. Botaniklər qırmızı və yaşıl rəngdə olan bu bitkiyə məşhur botanik Sir David Attenborough-un adını verdilər. 2007-ci ilin oktyabr ayında botanik Alastair Robinson, Stewart McPherson, Volker Heinrich və Andreas Fleischman tərəfindən kəşfedilən "Nepenthes Attenboroughii" adlandırılan bitki, iki böyük ölçülü siçanı bütövlükdə uda bilir. Bitkinin içərisində  yapışqan, köpüyəbənzər "phytotelmata" adlanan maye nəticəsində, bitkiyə yaxınlaşan həşərat və heyvanlar bitkiyə "yapışır" və orda boğulub ölürlər. Bu ölü heyvanlar və həşəratlar da bitkinin qidalanmasını təmin edir.

Köpəkbalığı

Təxminən 400 milyon ildir ki, köpək balıqları mövcuddurlar. Bədənində sümük əvəzinə qığırdaq olan bu balıqlar suda çox çevik hərəkət edirlər.

Hazırda bütün dünyada 350 nov köpək balığı vardır, bunlardan ancaq 8 növü təhlükəlidir. Ən böyük köpək balığı 20 metr uzunluğunda Rhincodon typis,ən kiçiyi isə 20 sm uzunluğunda Etmopterus peryyi-dir. Böyük köpək balıqları böyüklüyünə baxmayaraq mikroskopik canlılarla qidalanırlar. Köpək balıqlarının çoxalması 3 formada olur:

1.   Ovipar-balıqlarda olduğu kimi döllənmiş yumurtanı xaricə buraxırlar.

2.   Vivipar-balalarını bədənində daşıyırlar.

3.   Ovovivipar-döllənmiş yumurtanı bədəndə gəzdirir, vaxtı tamam olduqda xaricə buraxır.

İybilmə və eşitmə köpək balıqlarında güclü inkişaf etmişdir. Onlar qan iyini 3 km-dən hiss edirlər. Ən zəif səsləri duyurlar, gəldiyi yolu təyin edə bilirlər. Hansı ki, insan su altında səsi təyin edir, lakin gəldiyi yolu təyin edə bilmir.

Köpək balıqlarının ən əhəmiyyətli duyğu orqanı isə "Lorenzini ampul" deyilən elektroreseptor hüceyrələrdir. Bunlar başda yerləşir, 1 mm-lik kanallarla xaricə açılırlar.

Köpək balığı ova yaxınlaşdıqda qoxu və eşitmə ilkin rol oynayır. Ovu tapdıqda ətrafında cizgilər cızmağa başlayırlar. Ova doğru yaxınlaşdıqda gözləri qorunmaq məqsədilə geriyə doğru qıyılır, ayrıca qapaqla qapanırlar. Bundan sonra ətrafda ancaq elektroreseptor üzvlər fəaliyyət göstərirlər.

Köpək balığının bir sıra faydalı tərəfləri vardır. Onun qığırdağı xərçəng xəstəliyinin müalıcəsində istifadə olunur. Bu halda xərçəng tam müalıcə olunmasa da yayılmasının qarşısı alınır. Qığırdağın digər əhəmiyyəti onun artritlərdə, bakteriya, virus mənşəli infeksiyalarda istifadə olunmasıdır.

Köpək balığının bəzi növlərinin çox dərinliklərdə yaşaya bilməsinin sirrini axtaran alimlər bunu onun qara ciyərilə əlaqələndirirlər. Köpək balığının qara cıyərində squalene deyilən maddə vardır. Bu maddə yağlıdır, oksigeni asanlıqla çəkir və ehtiyac olunan toxumaya ötürülməsini asanlaşdırır. Bununla da immun sistemi güclənir.

Ən Böyük Balina

Vaxtilə Yerdə yaşamış məməlilərin ən nəhəngi olan balinanın adı-Göy balinadır. Onun uzunluğu 30 metrdən çox, çəkisi minimum 90 tondur. Bəzilərinin çəkisi bundan iki dəfə çox olur. Nəhəng olduğuna baxmayaraq Göy balina acgöz deyil. O, krillə-xərçəngəoxşar xırda varlıqlarla qidalanır. Göy balina gün ərzində 4 milyona qədər belə varlıqları udur. Göy balinanın balası 7 metr uzunluğunda doğulur. Heyvanlar aləmində bu ən iri doğulandır. Onun çəkisi təxminən 8 ton-yaşıl fildən çox olur. Qozbel balinalar saatlarla yüksək tonlu fitdən tutmuş uğultuyadək səslər çıxararaq "oxuyurlar". 

Balanın doğulması

Balinanın balası doğularkən anasının bətnindən boğulmasın deyə quyruğu irəlidə gəlir. Başı görünən kimi anası və yaxınlıqda olan dişi balinalar onu suyun üstünə qaldırırlar ki, ilk nəfəs alsın.

Balinanın sürəti

Göy balina adətən 8 km/s sürətlə hərəkət edir. Lakin narahat vaxtı 30 km/s sürətlə üzə bilir. Bəzi kiçik balinalar, məsələn, balina-pilotlar və delfinlər 50 km/s sürətlə üzə bilir.

Kenqurunun çantası 

Kisəlilər

Kisəlilərin 260 növündən çoxu Avstraliyada və Yeni Zellandiyada yaşayır. Onların 80 növünə Cənubi Amerikada rast gəlmək olar, bir növ Şimali Amerikada yaşayır. Avstraliyada yaşayan oposumlar kisəlilərin ən kiçikləridir, uzunluğu 5 sm olur.

Hamıda kisə yoxdur

Əksər erkək kisəlilərin çantası var. Ancaq bəzi cırtdan kisəlilərdə bu yoxdur. Məsələn, Cənubi Amerika torpaqeşənində kisəni məmələrinin kənarındakı dəri qatları əvəz edir.

Kenqurunun növləri

Kenqurunun 60-a qədər növü məlumdur. Avstraliyada və Yeni Zellandiyada onların hamısına rast gəlmək olur. Kenquru növlərinin ən böyüyü Kürən (sarı) kenqurudur. Onun çəkisi 90 kq-a yaxındır. Ən balacası isə muskus kenqurusudur, çəkisi cəmi yarım kq-dır.

Kenqurunun yemi

Marallar kimi Şimal yarımkürəsində yaşayan kenqurular da otla və qısaboylu bitkilərin yarpaqları ilə qidalanırlar.

Meymunlar

Ən balaca meymun

Cırtdan iqrunka Cənubi Amerikanın tropik meşələrində yaşayır. Çəkisi 150 qramdır. Bədəninin uzunluğu 13-37 sm, quyruğu 15-22 sm-dir.

İnsanabənzər meymunlar

Primatlar dəstəsi içərisində lemurlar daha çox inkişaf etmişlər. İnsanabənzər meymunlar içərisində üç meymun ailəsi diqqəti daha çox çəkir. Birincisi-hibbonlar, ikinci-qorillalar, şimpanze və oranqutanlar, üçüncü isə-insanlar.

Ən iri meymunlar

Memunların nəhəngi qorilladır. Yaşlı qorillanın boyu 2 metrə çatır. Çəkisi 250 kq-dan çoxdur. Dişiləri iki dəfə yüngüldür. Ekvatorial Afrikanın meşələrində yaşayırlar. Qorillalar ailəsinə beli ağ yunlu erkək meymun başçılıq edir. Ailədə bir neçə dişi meymun və müxtəlif yaşlarda balalar olur. Qorillalar bitkilərlə qidalanırlar. Şirə ilə zəngin olan yarpaqlar, kiçik budaqlar, qönçələr, meyvələr onları susuzluqdan qoruyur.

İnsan beyni

Yaşadığımız dünya ilə bağlı bütün məlumatlar bizə beş duyğu vasitəsiylə çatır. Yəni biz gözümüzün gördüyü, əlimizin toxunduğu, burnumuzun iylədiyi, dilimizin daddığı, qulağımızın eşitdiyi dünyanı tanıyırıq. Bütün bu prosesdə fəal iştirak edən və informasiyanı təmin edən orqanların işini tənzimləyən beyindir.

Mərkəzi sinir sistemi

Baş beyin 

Baş beyin kəllə boşluğunda yerləşərək, çəkisi orta hesabla 1360 qram olur. Qeyd etmək lazımdır ki, zehni inkişaf dərəcəsi ilə beynin çəkisi arasında bilavasitə əlaqə yoxdur.  İnsanın baş beyni üç əsas hissədən- beyin kötüyündən, beyincikdən və beyin yarımkürələrindən təşkil olunmuşdur. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü, rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir. Baş beyində 12 cüt kəllə sinirinin, o cümlədən, qoxu, görmə, üçlü eşitmə-müvazinət, üz, azan, dilaltı, dil-udlaq və s. sinirlərin mərkəzləri yerləşir.

Onurğa beyni

 Onurğa beyni 41-45sm uzunluğunda olub, öndan arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklindədir. O, onurğa kanalında yerləşmişdir. Yuxarı ucu birinci boyun fəqərəsinin yuxarı kənarı bərabərində uzunsov beyinə keçir. Onurğa beyni quruluşca ağ və boz maddədən ibarətdir. Ağ maddə xaricdə, boz maddə isə daxildə yerləşir. Onurğa beyninin iki əsas funksiyası vardır: reflektor və nəqledici funksiya. Reflektor funksiyası hərəkəti təmin edir. Onurğa beyni baş beyni ilə birlikdə daxili orqanların: ürəyin, mədənin, sidik kisəsinin, cinsiyyət orqanlarının işini tənzim edir. Onurğa beyninin ağ maddəsi nəqledici funksiyanı yerinə yetirməklə mərkəzi sinir sisteminin bütün şöbələri arasında əlaqə yaradır və bunların bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləməsini təmin edir.

Uzunsov beyin

Onurğa beyni birinci boyun fəqərəsi sərhəddində uzunsov beyinə və Varolio körpüsünə keçir. Uzunsov beyində və Varolio körpüsündə bir sıra mühüm mərkəzlər yerləşmişdir. Burada tənəffüs mərkəzi yerləşir ki, karbon qazının qanda artması onun oyanmasına səbəb olur. Burada yerləşən azan sinirin nüvəsi-parasimpatik sinirin mərkəzi daim oyanmış halda olur və ürək fəaliyyətinə ləngidici təsir göstərir. Əmmə, çeynəmə, udma, çeynəmə, udma, qusma mərkəzləri də burada yerləşir. Qusma mərkəzi reflektor və neyro-humoral yolla oyanır. Qusma aktı nəfəs verdikdə baş verir, bir neçə dəfə dərindən nəfəs aldıqda tormozlanır. Tər, gözyaşı ifrazı, asqırma, öskürmə mərkəzləri də buradadır.

Orta beyin

 Orta beyinə böyük beyin ayaqcıqları və orta beyin qapağı aiddir. Boşluğuna isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin tonusunu (gərginliyini) təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya (səmtləşmə) reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir. Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Beyincik

 Uzunsov beyinin və Barolio körpüsünün üzərində yerləşir. Beyincik xaricdən boz maddədən əmələ gəlmiş qabıqla örtülmüşdür. Ağ maddə beyincik kütləsinin çox hissəsini təşkil edib, baş beyninin digər şöbələri, dəri və əzələlərlə anatomik rabitə yaradır. Beyinciklə yarımkürələr arasında möhkəm ikitərəfli rabitə vardır. Bu rabitə hesabına beyincik iradi və qeyri-iradi hərəkət aktlarının koordinasiyasını (dəqiqliyini) tənzim edir. Bununla da skelet əzələlərinin tonusu, insanın bədən kütləsinin fəzada normal müvazinəti nizamlanır. Beyincik eyni zamanda orqanizmdə vegetativ funksiyaların nizamlanmasında bilavasitə iştirak edir.

Ara beyin 

 Mürəkkəb hərəkət reflekslərinin çox hissəsi ara beyinlə əlaqədardır. Ara beyin maddələr mübadiləsinin, insanın qida və su qəbulunun, bədən temperaturunun daim bir qaydada olmasını tənzim edir.

Ön beyin 

Saş və sol yarımkürələrdə təşkil olunmuşdur. Insanda beyin yarımkürələri daha çox inkişaf etmişdir. Yetkin insanın beyin qabığının ümumi sahəsi orta hesabla 0,14-0,22kv. Metrə bərabərdir. Burada cəmi 14-18 milyard neyron vardır. Yarımkürələrin üzəri qırışıqdır. Hər yarımkürə şırımlarla alın, təpə, gicgah, ənsə paylarına bplünür. Burada hissi və hərəki nahiyələr vardır. Duyğu orqanlarından, dəri, daxili orqanlar, əzələ və vətərlərdən gələn impulslar hissi nahiyəyə daxil olur. Bu nahiyələrin heyronları oyandıqda, müvafiq hissiyat əmələ gəlir. Görmə nahiyəsi ənsə payında, arxada dəri-əzələ hissiyatı nahiyəsi, təpə payında dad və qoxu nahiyəsi, mərkəzi şırımdan arxada hissi, öndə hərəki nahiyə yerləşmişdir.
mənbə: vikipedia.az